Wspaniałe pustkowie

Żaden obiekt na niebie nie pokazuje tylu szczegółów, co ziemski Księżyc. Ale co dokładnie można na nim dostrzec? W tym artykule znajdziesz wstępny przegląd.

Wielu miłośników astronomii wyklucza Księżyc ze swoich list obserwacyjnych, ponieważ przeszkadza on w obserwacjach obiektów głębokiego nieba. Jednak jako nabliższe Ziemi ciało niebieskie, Księżyc oferuje niemal niewyczerpaną różnorodność księżycowych krajobrazów, zwłaszcza początkującym obserwatorom.

Dlatego, już za pomocą małego, prostego teleskopu można dostrzec na jego powierzchni wiele wspaniałych kraterów, gór, dolin i bruzd, które prezentują się różnie, w zależności od oświetlenia. Dodatkowo, Księżyc widoczny jest przez większą część miesiąca. A już Buzz Aldrin, drugi po Neilu Armstrongu człowiek na Księżycu, określił naszego satelitę jako "Wspaniałe pustkowie".

Do pierwszego wizualnego spotkania z Księżycem wystarczą już same oczy, ponieważ największe formacje są łatwo rozpoznawalne: morza (łac. mare). Te ciemne plamy pokrywają około 30% widocznej strony Księżyca. Morza to kratery po dużych uderzeniach meteorytów, które zostały zalane magmą wydobywającą się z przebitej skorupy księżycowej. Za barwę odpowiedzialna jest sama wychłodzona skała: ciemna lawa bazaltowa. Największą strukturą tego typu jest Mare Imbrium (Morze Deszczów).

Do obserwacji najbardziej powszechnych formacji ksieżycowych - kraterów - potrzebujemy lornetki lub małego teleskopu. Kratery również powstały w wyniku uderzeń meteorytów. Na widocznej z Ziemi stronie Księżyca znajduje się ok. 300 000 kraterów o średnicy większej niż jeden kilometr.

W zależności od wielkości i stanu, dzieli się je na różne klasy: kratery w prawdziwym tego słowa znaczeniu mają średnicę od około 5 do 60 kilometrów. Mają zwykle okrągły kształt i wyraźnie wyrastają z podłoża. Wewnętrzne stoki są w dużej mierze gładkie, a wzniesienie centralne nie istnieje. Małe kratery są nie większe niż około 5 km,, natomiast góry pierścieniowe mają średnicę od około 20 do 100 kilometrów i mają dobrze zachowaną i wyraźnie zarysowany wał. Typowe są tarasowe zbocza wewnątrz krateru. Z reguły dno zwieńczone jest wzniesieniem centralnym. Najbardziej znanym przykładem jest Copernicus.

Jeszcze większe kratery mają średnicę do 300 km. Te duże formacje otoczone są wałem, który zwykle jest już zerodowany lub zniszczony późniejszymi uderzeniami. Dno krateru jest często poorane kraterami, bruzdami i pagórkami, oraz zalane lawą, jak np. krater Plato.

Góry (łac. montes) księżycowe występują głównie przy krawędziach mórz. Podczas tworzenia się mórz księżycowych, powstawały też potężne wały kraterów o wysokości wielu tysięcy metrów, które później zostały częściowo zalane przez lawę. Dzisiejsze góry są więc pozostałością tych dawnych ścian kraterów. Ale inaczej jak na Ziemi, te wzniesienia są znacznie mniej poszarpane i porównywalne są bardziej z ogromnymi wzgórzami. Szczególnie okazałe jest pasmo górskie Apeninów. Pojedyncze góry (łac. mons) występują praktycznie tylko w morzach księżycowych. Są to również pozostałości wałów kraterów, jednak tutaj z zalanych lawą równin wyrastają tylko najwyższe szczyty.

Doliny (łac. vallis) dzielą się na trzy rodzaje ze względu na różną historię ich powstania: doliny kraterowe to liniowe struktury nakładających się na siebie oddziaływań. Powstały one prawdopodobnie w wyniku wtórnych uderzeń podczas formowania dużych mórz. Są one najczęstszym typem dolin księżycowych, Vallis Snellius (Dolina Snelliusa) jest najdłuższą doliną tego typu. Z kolei doliny lawowe, np. Vallis Schröteri (Dolina Schrötera), mają sinusoidalny kształt i przypominają obserwatorowi ziemskie koryta rzek. W rzeczywistości są to zapadnięte, dawne rzeki lawy. Doliny zapadliskowe powstają w wyniku osiadania lub zapadania się leżącej pod nimi warstw skalnych. Najbardziej znanym przykładem jest Vallis Alpes (Dolina Alpejska).

Rowy (łac. rima) również dzielą się na różne rodzaje ze względu na różne pochodzenie: rowy lawowe to dawne jaskinie lawowe, które zapadły się tak jak w przypadku dolin lawowych. Natomiast szczeliny na powierzchni Księżyca spowodowane są naprężeniami w stygnącej lawie. Nieco mylące określenie bruzda (łac. rupes) utożsamiane jest w morfologii księżycowej z całym szeregiem określeń: stromym zboczem, stokiem górskim, czy urwiskiem. Zasadniczo istnieją dwa rodzaje tak zwanych bruzd: stopnie terenowe jako następstwo osiadania gruntu przy krawędziach mórz, np. Rupes Recta (Prosta Ściana), oraz pozostałości gór pierścieniowych lub fragmentów kraterów, np. Rupes Altai (Bruzda/Klif Ałtaj).

Autor: Lambert Spix / Licencja: Oculum-Verlag GmbH