Epsilon Lyrae - słynna "podwójna podwójna"

Gwiazda podwójna zlożona z gwiazd podwójnych: pierwszy stopień rozdzielenia nie stanowi problemu, do rozdzielenia par wymagane są wyższe powiększenia.

Czy pamiętasz jeszcze swój pierwszy obiekt na niebie, na który skierowałeś swój pierwszy teleskop? Piersze takie doświadczenie autora miało miejsce pierwszego lata po przełomie tysiącleci i dotyczyło Wegi, czyli α Lyrae, najjaśniejszego obiektu na niebie wieczornym, który można wygodnie i łatwo namierzyć przy najniższym powiększeniu. Fascynująca była jednak nie tyle jasność Wegi, co parka gwiazd leżąca na wschód od niej, w której składniki mają taką samą jasność. Parka ta, jak się później okazało, to epsilon 1 i epsilon 2 Lyrae i zapewne wzbudziłaby ona jeszcze większą fascynację obserwatora, gdyby zastosował wyższe powiększenie: każda z gwiazd tej parki jest kolejną parką, czyli każda gwiazda tego układu podwójnego jest również gwiazdą podwójną.

W literaturze obserwacyjnej ε Lyr uważana jest za doskonałą gwiazdę podwójną: oba składniki są prawie tak samo jasne (5mag i 5,3mag) i przy odpowiednio wysokim powiększeniu – często wymienia się powiększenia od ok. 100× – mogą być rozdzielone na cztery składniki. Te z kolei również mają niemal taką samą jasność (epsilon 1: 5mag i 6,1mag; epsilon 2: 5,3mag i 5,4mag) i dzieli je niemal taka sama odległość (2,1" i 2,4"). Wszystko to składa się na fascynujący obrazek, który urzeknie każdego obserwatora, niezależnie od wielkości teleskopu i zaświetlenia nieba.

Jednak dla obserwatora miejskiego są one nieco trudniejsze do rozdzielenia. Dopiero przy powiększeniach od 166× między składnikami pojawia się szeroka "na włos" przerwa, w przypadku południowego składnika epsilon 2 nieco szybciej niż w przypadku epsilon 1. O ile tutaj typowy kształt "8" był jeszcze widoczny na krótko przez rozdzieleniem, o tyle składniki epsilon 1 oddzielała ciemna przerwa. Ta rozbieżność wynika zapewne z nieco większej różnicy jasności. Ale kiedy już je rozdzielisz, widok jest oszałamiający.

Światło epsilon 1 i 2 podróżuje do nas około 160 lat, czyli stosunkowo krótko. Najciekawsze jest jednak to, że obie gwiazdy podwójne nie są, jak w wielu innych przypadkach, położone blisko siebie jedynie na naszym niebie, ale powiązane są ze sobą fizycznie, choć ich okresy orbitalne są niezwykle długie i wynoszą odpowiednio 1170 i 585 lat. Ambitni obserwatorzy miejscy mogą przy okazji spróbowac poszukać kolejnych składników podwójnej podwójnej. Pięć powinno być w zasięgu możliwości obserwacji amatorskich. Najjaśniejszy z nich, o jasności około 10 magnitudo, będzie jednak prawdopodobnie do zaobserwowania jedynie w doskonałych warunkach. Leży on mniej więcej w połowie odległości między epsilon 1 i 2 i tworzy z tymi gwiazdami trójką prostokątny. To prawdziwe wyzwanie dla obserwatorów miejskich!

Autor: Karl-Peter Julius / Licencja: Oculum-Verlag GmbH